ما، اغلب خود را محور دنیا و مافیها فرض می کنیم و فکر می کنیم که همه ی دنیا به خاطر ما می گردد، آسمان و زمین و ستارگان به خاطر خوش آمد ما، در سیر و گردشند. فکر می کنیم که آسمان در غم ما خواهد گریست و یا دل سنگ از درد ما آب خواهد شد؛ یا گردش ستارگان متوقف خواهد گشت... اما بعد می فهمیم که در این دنیای بزرگ میلیون ها انسان مثل ما آمده اند و رفته اند و هیچ تغییری در گردش روزگار بوجود نیامده است... این ما هستیم که مغروریم و خود را بزرگ می پنداریم... ولی از کاهی کوچک هم، کم تریم که در اقیانوس هستی به دست طوفان های بلا و امواج متلاطم بالا و پایین می رویم، بدون آن که از خود اختیاری داشته باشیم و یا قدرتی که مسیر امواج را، یا حرکت خویش را تغییر دهیم... با درک این حقیقت باید از مرکب غرور پیاده شویم و طریقت رضا و تسلیم را شیوه ی خود کنیم. دردها را بپذیریم. به لذات زودگذر غره نشویم. خود را ابدی فرض نکنیم و از آمال و آرزوهای دور و دراز چشم بپوشیم...

   من می خواستم عشق زن را با پرستش خدای یگانه مخلوط کنم. می خواستم «پروانه» را بپرستم و این پرستش را در فلسفه وحدت، جزئی از پرستش خدا بشمارم؛ می خواستم در وجود او محو شوم و «حالت» فنا را تجربه کنم. می خواستم زندگی زناشویی را به پرستش و فنا و وحدت بیامیزم. می خواستم خدا را لمس کنم؛ می خواستم جسم و روح را به هم بیاویزم؛ می خواستم هستی را در خدا و خدا را در پروانه خلاصه کنم... ولی او چنین ظرفیتی نداشت و شاید دیگر کسی پیدا نشود که چنین ظرفیتی داشته باشد... درک این واقعیت یک یأس فلسفی در من ایجاد کرده. احساس تنهایی شدیدی می کنم. تنهایی مطلق. یک تنهایی که من در یک طرف ایستاده ام و خدا در طرف دیگر و بقیه همه اش سکوت، همه اش مرگ، همه اش نیستی است... گاهی فکر می کنم که خدا نیز تنها بوده که انسان را آفریده تا از تنهایی به درآید. خدا، اول آسمان و زمین و ستارگان و فرشتگان و موجودات را آفرید، ولی هیچ یک جوابگوی تنهایی او نبود. سپس انسان را به صورت خود آفرید. به او درد و عشق داد؛ و روح او را با خود متحد کرد تا جبران تنهایی خود را بنماید. ولی من انسان، از او می ترسم. تنها در برابرش ایستاده ام و از احساس این که جز او کسی را ندارم و جز او به طرفی نمی توان رفت و فقط و فقط باید به طرف او بروم، از این اجبار از این عدم اختیار، از این طریقه انحصاری وحشت زده شده ام و بر خود می لرزم.

   می دانم که باید با همه چیز وداع کنم، از همه ی زیبایی ها، لذت ها، دوست داشتن ها، چشم بپوشم. باید از زن و فرزند بگذرم؛ حتی دوستان را نیز باید فراموش کنم. آن گاه در آن تنهایی مطلق، خدا را احساس کنم. باید از تجلیاتش، درگذرم و به ذاتش درآویزم. باید از ظاهر، فرار کنم و به باطن فرو روم. و در این راه هیچ همراهی ندارم. هیچ دستیاری ندارم. هیچ هم دردی ندارم. تنهایم، تنهایم، تنها...
   آری این سرنوشت انسان است. سرنوشت همه ی انسان ها، که معمولا در کشاکش مشکلات و در غوغای حیات نمی فهمند و مانند مردگان، ولی می جنبند، حرکت می کنند و چیزی نمی فهمند...
   سرنوشت ما نیز، در ابهام نوشته شده است که نه گذشته به دست ما بوده و نه آینده به مراد ما می گردد. دردها و ناراحتی ها همراه با لذت های زودگذر و غرور بی جا، آدمی را در خود می گیرند و حوادث روزگار، ما را مثل پر کاه به هرگوشه ای می برند و ما هم تسلیم به قضا و راضی به مشیت او به پیش می رویم، تا کی اژدهای مرگ ما را ببلعد.

   سؤالات زیادی کرده بودی که اکنون، فرصت جوابش را ندارم و حوصله ای نیز برایم نمانده که همه را تجزیه و تحلیل کنم. هم اکنون که این نامه را به پایان می رسانم دو روزی از جنگ اعراب و اسرائیل می گذرد. هواپیماهای اسرائیلی از بالای سر ما می گذرند و جنگنده های اسرائیلی در آب های صور در مقابل چشمان ما رژه می روند. فداییان فلسطینی گروه گروه اسلحه به دست به سوی سرنوشت درگذرند. به صحنه می روند و بازگشتشان با خداست. معلّمین و دیگران اغلب گوششان به رادیوست. روزنامه ها مملو از فتوحات مصر و سوریه است... هر لحظه خبری می رسد و یا رادیوی مصر و سوریه اعلام می کنند که چند تا هواپیمای اسرائیلی سرنگون شده... و اسرائیل تکذیب می کند! امیدوارم که خدای بزرگ به اشک های یتیمان و خون شهدای فراوان رحمی کند و شر ظلم و ستم اسرائیل را از سر آوارگان و بیچارگان عرب کم کند! ترس و خوف دائمی و خطر تهاجم و بمباران اسرائیلی ها همیشه وجود دارد. این بار شاید به خواست خدا از قدرت و سیطره جهنمی آن ها کاسته گردد. نامه را ختم می کنم و به تو و همه ی دوستان درود می فرستم. سلام گرم مرا به همه ی دوستان برسان.
ارادتمند مصطفی چمران
12 اکتبر 1973
___________________

* فرزند سه ساله دکتر
** همسر و فرزندانش

برگرفته از کتاب «خدا بود و دیگر هیچ نبود»

* * *

آیا اگر بگویم آب دستتان است بزارید زمین و بروید این کتاب را بخرید و مطالعه کنید؛ اگر بگویم تا به الان در عرض چهار پنج سال 13 مرتبه تجدید چاپ شده؛ اگر بگویم ای کاش قبل از آن که دانشجویی وارد دانشگاه شود و طلبه ای به حوزه رود و معلمی سر کلاس رود و سربازی دفترچه اعزام به خدمت بگیرد و کاسبی وارد بازار شود و کارگر و کارمند و...یی شروع به کار کند و مسئولی منصوب شود و جوانی سر سفره ی عقد بنشیند و زنی مادر شود و قبل از آنی که انسانی بخواهد نـَفـَسی جانانه بکشد، به او این کتاب را می دادند تا مطالعه کند؛ و آیا اگر بگویم این کتاب هدیه ی امام رضا علیه السلام بود که در ظهر عید غدیر به من داد و همچون آرام بخشی مرا آرام کرد و همچون چراغی راه را به من نشان داد؛ و آیا اگر بگویم از این به بعد هر وقت به مزار شهدا روم و سنگ قبر عجیب دکتر را ببینم دیگر این سوال در ذهنم بوجود نمی آید که «چرا با بقیه ی قبور شهدا فرق دارد!؟» ؛ کافی است که بگویم چه قققققققققققدر مجذوب شخصیت شهید دکتر مصطفی چمران قرار گرفته ام!؟

حرف آخر:

«الهی! خوشا آنان که در جوانی شکسته شدند، که پیری خود شکستنی است!»

حیدر مدد